PROJEKT ADAPTACJI DO ZMIAN KLIMATU
NA TERENACH NIZINNYCH

Nazwa projektu: Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach nizinnych

Zrealizowany w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 działanie 2.1 Adaptacja do zmian klimatu z zabezpieczeniem i zwiększeniem odporności na klęski żywiołowe, w szczególności katastrofy naturalne odraz monitoring środowiska.

Okres realizacji: 2016-2023 r.

Beneficjent: Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe przy wsparciu Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych jako jednostki realizującej projekt (JRP).

Cel projektu: wzmocnienie odporności na zagrożenia związane ze zmianami klimatu w nizinnych ekosystemach leśnych.

Cele uzupełniające:

• odbudowa cennych ekosystemów naturalnych, a tym samym pozytywny wpływ na ochronę różnorodności biologicznej;
• ocena skutków przyrodniczych wykonywanych zadań realizowana poprzez prowadzenie monitoringu porealizacyjnego wybranych zadań adaptacyjnych.

Podejmowane działania były ukierunkowane na zapobieganie powstawaniu lub minimalizację negatywnych skutków zjawisk naturalnych takich jak: niszczące działanie wód wezbraniowych, powodzie i podtopienia, susza i pożary.

W ramach projektu realizowane zostały inwestycje związane z:

• budową, przebudową, odbudową i poprawą funkcjonowania zbiorników małej retencji, wraz z niezbędną infrastrukturą umożliwiającą czerpanie wody do celów przeciwpożarowych przez jednostki PSP;
• budową, przebudową, odbudową i poprawą funkcjonowania małych urządzeń piętrzących w celu spowolnienia odpływu wód powierzchniowych oraz ochrony gleb torfowych;
• adaptacją istniejących systemów melioracyjnych do pełnienia funkcji retencyjnych z zachowaniem drożności cieku dla ryb;
• przeciwdziałaniem nadmiernej erozji wodnej – np. poprzez zabezpieczanie brzegów i stoków;
• przebudową i rozbiórką obiektów hydrotechnicznych niedostosowanych do wód wezbraniowych (mostów, przepustów, brodów).

O oddziaływaniu obiektów retencyjnych decyduje nie ich wielkość, ale liczba urządzeń w zlewni, co przekłada się na ich efektywność na dużą skalę. Budowane były w większości małe obiekty/budowle o prostej konstrukcji z zastosowaniem materiałów naturalnych. Ponieważ obiekty te spełniają głównie funkcje ekologiczne – z założenia są przyjazne dla środowiska. Wszystkie projektowane budowle zostały dostosowane do lokalnych warunków przyrodniczo-krajobrazowych, w tym w taki sposób, aby umożliwić swobodne przemieszczanie się organizmów wodnych.

Zasięg realizacji projektu pn. "Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach nizinnych"

Efekty

Za najistotniejszy, mierzalny efekt projektu uznano przede wszystkim retencjonowanie wody. Nie mniej ważny jest również wpływ małej retencji na ochronę przyrody: zbiorniki powstałe w ramach projektu nie tylko przyczyniają się do poprawy bilansu wodnego i uwilgotnienia siedlisk leśnych, lecz także stały się ważną ostoją wodnej fauny i flory, służą jako wodopoje dla leśnych zwierząt i pełnią funkcje biofiltrów.

Osiągnięte wskaźniki:

• objętość retencjonowanej wody: 2 544 674,61 mln m³
• pojemność obiektów małej retencji: 3 985 194,74 mln m³
• liczba obiektów piętrzących wodę lub spowalniających jej odpływ: 1 349 szt.

Wartość projektu

Całkowity koszt realizacji projektu: 246 495 660,08 zł

Kwota wydatków kwalifikowalnych: 191 222 163 zł

Kwota dofinansowania z funduszy europejskich: 162 538 838,55 zł

Udział nadleśnictwa

W ramach realizacji projektu Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach nizinnych Nadleśnictwo Giżycko zrealizowało inwestycję pn. „Budowa i modernizacja zbiorników wodnych w uroczysku „Las Miejski” na terenie leśnictwa Zielony Dwór”.
Wartość dofinansowania: 2 986 043,23 zł.

Lasy a zmiany klimatu

Nasz klimat się zmienia. Niektórym zmianom możemy przeciwdziałać, do innych musimy się przystosować. Ta prawidłowość dotyczy również lasów. W procesie ich adaptacji do zmian klimatu niezwykle istotna jest to, w jaki sposób gospodarujemy wodą. Las jako ekosystem powinien być przygotowany zarówno na okresy jej nadmiaru, jak i niedoboru. Od nas zależy, czy i jak długo będziemy cieszyć się zdrowym, pięknym drzewostanem oraz bogactwem fauny i flory. Zachowanie lasu w dobrej kondycji oznacza, że będzie on nieprzerwanie i z pożytkiem pełnił wszystkie swoje funkcje: dla ludzi i dla przyrody.

Taki las to dom dla wielu stworzeń i miejsce przyjazne dla ludzi.

Między suszą a powodzią

Klimat na Ziemi zmieniał się od zawsze. Jednak w ciągu ostatniego stulecia zmiany te znacznie przyspieszyły i zyskały na sile. Dziś już nie tylko przewidujemy skutki, ale też zaczynamy mierzyć się z ich efektami.

Zmiany klimatu obserwujemy także w Polsce. Świadczą o nich wzrost średniej temperatury w całym kraju, wzrost liczby dni z intensywnymi opadami, skracanie się okresu zalegania śniegu czy wydłużenie się okresów bezdeszczowych. Wzrasta te z częstotliwość ekstremalnych zjawisk pogodowych, które mają ogromny wpływ na stan i strukturę lasów. Spośród nich największe zagrożenie stanowią susze i powodzie.

Groźne oblicza suszy

Z badań Instytutu Badawczego Leśnictwa wynika, że we wszystkich nadleśnictwach lasów nizinnych brakuje wody. W ponad połowie nadleśnictw (53%) wykazywano, że braki wody są trwałym zjawiskiem, a w pozostałych (47%) – okresowym. Jako główną przyczynę takiego stanu wskazuje się czynniki naturalne.

Długotrwały deficyt wody osłabia naturalne zdolności obronne wielu gatunków roślin. Zwłaszcza drzewa staja się podatniejsze na choroby i szkodniki, słabną, a tym samym wykazują mniejsza odporność na zniszczenia wywołane wiatrem, deszczem lub mrozem.

Wszystkie temperatury oraz długotrwały brak opadów skutkują również zwiększeniem zagrożenia pożarowego w lasach. Przesuszona ściółka, obecność posuszu (czyli uschniętych drzew) i dominacja gatunków iglastych powodują, że pożar może rozprzestrzenić się błyskawicznie.

Susza w lesie to nie tylko problem z dostępem do wody dla zwierząt, lecz także z dostępnością pożywienia dla nich, gdyż roślinność zielna w większości usycha. Przesuszenie ściółki oraz wysychanie strumieni i zbiorników wodnych oznacza pogorszenie warunków do życia i rozrodu dla płazów i wielu innych gatunków związanych z wodą, a w ekstremalnych przypadkach – nawet ich wyginięcie. W wyniku długotrwałej, powtarzającej się suszy dochodzi do zamierania niektórych gatunków drzew, które potrzebują znacznie większych zasobów wody, takich jak dęby czy jesiony. Wilgotne dotąd siedliska ulegają silnym przekształceniom. Często nie zdajemy sobie z tego sprawy, ale jednym z efektów suszy, wyjątkowo szkodliwym dla przyrody, jest zmniejszenie się różnorodności biologicznej.

Na ratunek torfowiskom

Na zwiększenie zagrożenia powodziowego wpływa również dewastacja naturalnych systemów retencyjnych, jakimi są mokradła, a w dużej mierze torfowiska. Torfowisko przede wszystkim składa się z wody, której nadmiar może gromadzić w okresach jej przybierania. Podczas suszy woda ta jest powoli uwalniana do otoczenia, co pomaga roślinom przetrwać ten trudny okres.

Osuszone torfowiska, np. na skutek prowadzonych kiedyś melioracji, ulegają procesowi utleniania, czyli murszeją. Powstały mursz nie przyjmuje wody, zwiększając szybkość jej odpływu.

Zniszczenie tej naturalnej retencji powoduje szybki odpływ wody rowami i jej kumulację w dolnych odcinkach rzek, w wyniku czego tworzy się na nich fala wezbraniowa.

Warto pamiętać, że osuszone torfowisko staje się emitentem dwutlenku węgla do atmosfery, który zostaje uwolniony na skutek rozkładu wysychającego torfu. Gaz ten, obok metanu i tlenku azotu, uznaje się za głównego winnego efektu cieplarnianego. To dlatego utrzymywanie terenów podmokłych w dobrym stanie jest obok ograniczania spalania paliw kopalnych, jedną z metod spowalniania zmian klimatu.

Co to jest mała retencja i jaki ma wpływ na lasy?

Lasy odgrywają niezwykle ważna rolę w cyklu obiegu i magazynowania wody. Trafnie obrazuje to metafora lasu jako gąbki. Po każdych opadach deszczu ogromne ilości wody gromadzone są we wszystkich warstwach lasu: poprzez rośliny, ściółkę i glebę. Naturalnymi „pochłaniaczami” i magazynami wody są również tereny podmokłe i torfowiska, dla których woda stanowi być albo nie być danego siedliska.

Ta zdolność lasu do utrzymywania wilgoci sprawia, że w lesie panuje specyficzny mikroklimat tworzący korzystne warunki dla zamieszkujących go organizmów, a także oddziałujący na sąsiadujące z lasem tereny.

Jednak nie cala woda pozostaje w lesie. Część wody odparowuje do atmosfery (by następnie wrócić na powierzchnię Ziemi w postaci deszczu), część wnika w glebę i zasila wody gruntowe i głębinowe, a także trafia do strumieni, rzek lub zbiorników wodnych. W ten sposób las wpisuje się w tzw. mały obieg wody w przyrodzie, który wprawdzie nie wpływa bezpośrednio na globalny bilans wodny, ale ma istotne znaczenie dla lokalnych warunków hydrologicznych.

Jeśli jakąś część wody chcemy z tego małego cyklu wyłączyć, gromadząc ją lub spowalniając jej odpływ, to wówczas mówimy o retencji. W lasach mamy do czynienia z tzw. małą retencją: woda magazynowana jest w niewielkich zbiornikach i oczkach wodnych, a także na terenach mokradłowych.

Mała retencja w Lasach Państwowych

Aby wspomóc ekologicznie funkcję lasów, przede wszystkim wodochronną i ochrony przyrody, Lasy Państwowe od wielu lat realizują różnego rodzaju przedsięwzięcia rozwijające małą retencję na terenach leśnych. Z uwagi na dużą skalę (obszar całej Polski) są to często działania bardzo kosztowne. Dlatego od kilku lat inicjatywy te wspierane są przez fundusze unijne.

Ze względu na zmieniający się klimat i konsekwencje niekorzystnych zjawisk pogodowych na znaczeniu zyskują działania adaptacyjne, które będą łagodziły skutki tych zjawisk dotykające lasy. Spośród nich kluczowe znaczenie mają:

• zatrzymywanie wody w lesie w celu poprawy lokalnych stosunków wodnych (retencja zbiornikowa i przywracanie dobrego stany mokradeł)
• ochrona infrastruktury leśnej przed nadmierną erozją wywołaną przez wody wezbraniowe.

Obecnie realizowany projekt pod nazwą Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach nizinnych to kontynuacja podobnego kilkuletniego przedsięwzięcia zakończonego w 2005 r.

Na całkowity koszt aktualnego projektu, wynoszący ponad 234 mln zł składają się wkład własny Lasów Państwowych oraz dofinansowanie ze środków unijnego Programu „Infrastruktura i Środowisko” w kwocie 144,5 mln zł.

Co będzie realizowane w projekcie?

• Przebudowa lub rozbiórki obiektów hydrotechnicznych (mostów, przepustów, brodów) niedostosowanych do wód wezbraniowych.
• Budowa, przebudowa lub odbudowa zbiorników małej retencji i zbiorników suchych.
• Zabezpieczenie obiektów infrastruktury leśnej przed skutkami nadmiernej erozji wodnej związanej z gwałtownymi opadami.
• Regeneracja i ochrona mokradeł oraz odtwarzanie terenów zalewowych.
• Budowa, przebudowa małych urządzeń piętrzących (zastawki, małe progi, przetasowania) na kanałach i rowach, które posłużą spowolnieniu odpływu wód powierzchniowych.

Projekt zakłada w dużej mierze wykorzystanie istniejącej już w Lasach Państwowych infrastruktury (głównie zbiorników retencyjnych i urządzeń melioracyjnych), które zatraciły swoje funkcje lub pełniły je nieprawidłowo. Wszystkie inwestycje łączyć będą przyjazne środowisku metody techniczne i materiały, przy ograniczeniu do minimum elementów betonowych czy stalowych. Umożliwiają one swobodne przemieszczanie się organizmów wodnych, a także sprawiają, że obiekty będą dobrze komponować się z miejscowym krajobrazem. Planowane w projekcie inwestycje to w większości małe obiekty, o prostej konstrukcji, budowane punktowo, oddziałujące przede wszystkim przez skumulowany efekt ich liczby, a nie poprzez ich parametry.

Wybrane zadania zostaną również objęte monitoringiem przyrodniczym, który pozwoli ocenić wpływ przeprowadzonych prac na środowisko.

Mała retencja – wielka sprawa

Jedną z głównych korzyści płynących z projektu jest wzrost potencjału magazynowania wody poprzez lasy, w tym zasilenie wód gruntowych i podziemnych. Zwiększy to jej zasoby i wpłynie na poprawę funkcjonowania całego leśnego ekosystemu.

Zahamowanie odpływu wody pochodzącej z opadów pozwoli nie tylko chronić jej zasoby w sensie ilościowym, lecz także jakościowym, woda w naturalny sposób jest natleniania i oczyszczana przez roślinność porastającą leśne strumienie i zbiorniki.

Lasy i sąsiadujące z nimi tereny będą lepiej przygotowane do suszy, a w okresach „wysokiej wody” będą wpływać na zmniejszenie zagrożenia powodziowego, przechwytując jej nadmiar.

Śródleśne stawy, oczka wodne czy mokradła oddziałują korzystnie na mikroklimat, sprzyjają tworzeniu się rosy i mgieł oraz powodują ogólny wzrost wilgotności powietrza i ściółki leśnej. Tym samym obniżają zagrożenie pożarowe w lasach.

Metr kwadratowy gleby leśnej może zgromadzić do 200 litrów wody.

Ograniczone zostaną skutki nadmiernej erozji wodnej, zwłaszcza tej powodowanej poprzez wiosenne roztopy i obfite opady deszczu.

Likwidacja barier na potokach, strumieniach czy rowach, a także przebudowa już istniejących obiektów hydrotechnicznych ułatwi migrowanie wielu gatunkom ryb czy innych organizmów wodnych.

Dobrze nawodnione lasy i mokradła są ostoją różnorodności biologicznej. Tereny położone wokół zbiorników wodnych oraz obszary podmokłe stanowią przyjazne środowisko do rozwoju rzadkich gatunków zwierząt i roślin, wzbogacając nasze otoczenie przyrodnicze.

Woda w lesie (i nie tylko) cieszy oczy. Małe oczka wodne i większe zbiorniki, kaskadowe lub o nieregularnych kształtach, urozmaicają monotonne niekiedy leśne krajobrazy i nierzadko stają się lokalną atrakcją turystyczną.

PROJEKT OCHRONY PRZECIWPOŻAROWEJ

W ostatnich latach Polska plasuje się w czołówce pod względem liczby pożarów – zaraz za Portugalią i Hiszpanią, natomiast pod względem powierzchni nimi objętej – znajdujemy się w pierwszej dziesiątce. Częstotliwość pożarów jest m.in. konsekwencją zmian klimatycznych (długotrwałe susze, mała liczba opadów) czy składu gatunkowego naszych drzewostanów – w polskich lasach przeważają gatunki iglaste, ze znacznym udziałem sosny (łatwopalne olejki eteryczne). Niestety większość pożarów nadal wybucha z winy ludzi, spowodowana umyślnymi podpaleniami, wypalaniem traw czy nieostrożnym obchodzeniem się z ogniem.

Zagrożenie pożarami lasów w Polsce jest jednym z najwyższych w Europie. Tylko w 2015 roku na terenach zarządzanych przez LP wybuchło 3732 pożarów, które objęły powierzchnię blisko 880 ha. Ponieważ zapobieganie im wymaga bardzo wysokich nakładów – Lasy Państwowe w walce z tym niebezpiecznym żywiołem sięgają również po fundusze unijne.

Koordynowanie przedsięwzięcia pod nazwą "Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – zapobieganie, przeciwdziałanie oraz ograniczanie skutków zagrożeń związanych z pożarami lasów" PGL LP powierzyło CKPŚ. Projekt ten był realizowany w ramach II osi priorytetowej Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowiska (działanie 2.1 Adaptacja do zmian klimatu wraz z zabezpieczeniem i zwiększeniem odporności na klęski żywiołowe, w szczególności katastrofy naturalne oraz monitoring środowiska).

Okres realizacji: 2016-2023 r.

Cel projektu: zmniejszenie negatywnych skutków wywoływanych przez pożary w lasach oraz sprawne lokalizowanie źródła zagrożenia i minimalizowanie strat, a w dalszej perspektywie – zmniejszenie średniej powierzchni pożarów i rozszerzenie obserwacji obszarów leśnych, szczególnie w nadleśnictwach zakwalifikowanych do I kategorii zagrożenia pożarowego.

Cele uzupełniające:

• rozszerzenie obserwacji obszarów leśnych,
• szybsze i bardziej precyzyjne określenie miejsca powstania pożaru,
• dokładniejsze prognozowanie zagrożenia pożarowego na podstawie danych meteorologicznych,
• skrócenie czasu dotarcia jednostek LP na miejsce pożaru.

Dofinansowanie zostało przeznaczone na:

•     rozwój i modernizację systemów wczesnego ostrzegania i prognozowania zagrożeń, w tym:
• budowę i modernizację dostrzegalni pożarowych (138 szt.)
• zakup nowoczesnego sprzętu umożliwiającego lokalizację i wykrywanie pożarów (183 szt.)
• doposażenie punktów alarmowo-dyspozycyjnych (PAD) (42 szt.)
• budowę stacji meteorologicznych (12 szt.)
•     wsparcie techniczne systemu ratowniczo-gaśniczego na wypadek wystąpienia pożarów lasów, w tym:
• zakup samochodów patrolowo-gaśniczych (67 szt.)

Zasięg realizacji projektu pn. "Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – zapobieganie, przeciwdziałanie oraz ograniczanie skutków zagrożeń związanych z pożarami lasów"

Realizacja projektu przyczyniła się między innymi do:

• zwiększenia odporności lasów na klęski żywiołowe takie jak pożary, którymi zagrożenie wzrasta wraz z ocieplaniem się klimatu,
• podniesienia efektywności systemu wczesnego ostrzegania o pożarach w Lasach Państwowych,
• zwiększenia powierzchni leśnych objętych monitoringiem oraz skrócenia czasu wykrycia zagrożenia i reagowania
• ograniczenia zasięgu pożarów i negatywnych skutków z nimi związanych (np. zubożenie gleby, zniszczenie ekosystemu i zamieszkujących go organizmów, straty materialne),
• poprawy ochrony przeciwpożarowej na obszarach sąsiadujących z terenami administrowanymi przez LP, np. parków narodowych czy terenach zamieszkanych (wpływ na bezpieczeństwo mieszkańców i turystów),
• ograniczenia emisji CO₂ w wyniku zmniejszenia liczby oraz zasięgu pożarów.

Wartość projektu

Całkowity koszt realizacji projektu: 88 029 674,40 zł

Kwota wydatków kwalifikowalnych: 59 472 181,08 zł

Kwota dofinansowania z funduszy europejskich: 50 551 353,92 zł

Udział nadleśnictwa

W ramach realizacji Projektu Nadleśnictwo Giżycko zrealizowało budowę stacji meteorologicznej. Wartość projektu 36 983,03 zł.

Lasy a zmiany klimatu

Klimat na Ziemi się zmienia. Niektórym zmianom możemy przeciwdziałać, do innych musimy się przystosować. Ta prawidłowość dotyczy również lasów. W procesie adaptacji do zmian klimatu niezwykle istotne jest to, w jaki sposób chronimy lasy przed pożarami, które są jednymi z poważniejszych konsekwencji globalnego ocieplenia.

Zagrożenie pożarowe lasów w Polsce należy do najwyższych w Europie. Warunki klimatyczne kształtują warunki pogodowe, które zwiększają czynniki ryzyka powstania pożaru, takie jak temperatura czy wilgotność. Każdego dnia leśnicy monitorują tereny leśne na obszarze blisko 70 tyś. km² oraz podejmują wiele działań służących wzmocnieniu ochrony przeciwpożarowej lasów. Ochrona ta wymaga długofalowego planowania i wielu starań, a nade wszystko czujności i szybkiego reagowania w przypadku pojawienia się ognia.

Lepiej zapobiegać niż gasić

Zdecydowana większość nadleśnictw w Polsce kwalifikuje się do I lub II kategorii zagrożenia pożarowego lasu. Na to w jakim stopniu las jest narażony na pożar, wpływ mają między innymi cechy drzewostanu (np. wiek, gatunek), warunki klimatyczne, a także natężenie ruchu rekreacyjnego i turystycznego. To oznacza, że większość  czynników prowadzących do powstawania pożarów jest niestety niezależnych od bezpośrednich działań leśników.

Jeden z najważniejszych stanowi pogoda, która potrafi zaskakiwać, a na skutek globalnych zmian klimatu może stawać się coraz bardziej nieprzewidywalna. Z punktu widzenia bezpieczeństwa pożarowego, najgroźniejszą z anomalii pogodowych jest susza. Lasy możemy przed nią chronić, przede wszystkim przywracając mała retencję i dbając o zachowanie odpowiedniego poziomu wód gruntowych. Służą temu liczne inwestycje prowadzone na większą skalę od kilku lat w Lasach Państwowych: budowa i modernizacja niewielkich zbiorników i oczek wodnych, odtwarzanie mokradeł czy powstrzymywanie nadmiernego odpływu wody z terenów leśnych.

W kontekście zmieniającego się klimatu działań adaptacyjnych wymaga również samo leśnictwo – zwłaszcza w zakresie ciągłego rozbudowywania i uzupełniania infrastruktury przeciwpożarowej. Charakter czy zagęszczenie tej infrastruktury są zdeterminowane tym, do której kategorii zagrożenia pożarowego zaliczymy dany las.

Zapobieganie pożarom na rozległych obszarach jest wysoce kosztochłonne: Lasy Państwowe co roku przeznaczają na ten cel wiele milionów złotych, a w walce z tym niebezpiecznym żywiołem sięgają również po fundusze unijne. Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – zapobieganie, przeciwdziałanie oraz ograniczanie skutków zagrożeń związanych z pożarami lasów stanowi uzupełnienie dwóch innych projektów, realizowanych przez polskich leśników, mających na celu zwiększenie odporności lasów na zmiany klimatu poprzez mała retencję i ograniczanie erozji wodnej. Podobnie  jak tamte inicjatywy projekt przeciwpożarowy uzyskał wsparcie Unii Europejskiej. 85% funduszy pochodzi z Programu Infrastruktura i Środowisko, a pozostałe 15% stanowi wkład własny Lasów Państwowych, które pokrywają również dodatkowe koszty towarzyszące realizacji projektu nieobjęte dofinansowaniem UE.