Zagrożenie środowiska leśnego w Polsce należy do najwyższych w Europie. Wynika to przede wszystkim z położenia Polski na granicy dwóch klimatów, tj. kontynentalnego i morskiego, a w konsekwencji – stałego i równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym lasów. Negatywnie oddziałujące czynniki, określane często jako stresowe, można klasyfikować z uwzględnieniem:

Oddziaływanie czynników stresowych na środowisko leśne ma charakter złożony, często cechuje je synergizm. Ponadto reakcja od momentu wystąpienia bodźca bywa przesunięta w czasie. Z dotychczasowych badań i obserwacji wynika, że równoczesne działanie wielu czynników stresowych powoduje stałą, wysoką predyspozycję chorobową lasów i ciągłość procesów destrukcyjnych w środowisku leśnym. Okresowe nasilenie występowania choćby jednego czynnika (gradacja owadów, susza, pożary) prowadzić może do załamania odporności biologicznej ekosystemów leśnych oraz katastrofalnych zagrożeń (lokalnych lub regionalnych).

I. Zagrożenia antropogeniczne 

Pożary lasu

Pożary lasu Pożary bardzo rzadko występują samoistnie, najczęściej wybuchają na skutek działania człowieka. Przyczyną naturalnych zapaleń bywają zwykle wyładowania atmosferyczne.

Terenami leśnymi narażonymi na powstanie pożarów są obszary położone przy szlakach kolejowych, drogach publicznych o nawierzchni utwardzonej, zakładach przemysłowych, obiektach magazynowych, obiektach użyteczności publicznej, a w przypadku Nadleśnictwa Giżycko szczególnie przy obiektach turystycznych i parkingach śródleśnych.

W minionym dziesięcioleciu na terenie nadleśnictwa miało miejsce 15 pożarów lasu na łącznej powierzchni 20,77 ha. Najwięcej było pożarów małych (7), mniej pożarów średnich (5) i najmniej ugaszonych w zarodku (3).

Tabela. Zestawienie pożarów na terenie nadleśnictwa.

Najczęściej pożary występowały na obrębach Giżycko (7) i Orzysz (6) a ich główną przyczyną były podpalenia (8). Duży udział miały też zdarzenia o nieznanej przyczynie powstania (3). Najbardziej zagrożone wystąpieniem pożarów są siedliska Bśw i BMśw z panującą So lub Św albo ze znacznym ich udziałem w składzie drzewostanu.

Zgodnie z Instrukcją ochrony przeciwpożarowej lasu (CILP 2012c) i Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad bezpieczeństwa pożarowego (Dz. U. 2010 Nr 137, poz. 923), całość lasów Nadleśnictwa Giżycko zaliczone zostało do III kategorii zagrożenia pożarowego.

Nadleśnictwo Giżycko posiada system ochrony przeciwpożarowej oparty o punkt alarmowo-dyspozycyjny (PAD) funkcjonujący przy biurze nadleśnictwa w okresie wyższego zagrożenia pożarowego. Ma on na celu monitorowanie sytuacji na terenie obiektu przez zbiór informacji z leśnictw i koordynację działań w sytuacji zaistnienia pożaru. W ramach leśnictw podczas wyższego zagrożenia organizowane są dodatkowo dyżury pożarowe kontrolujące sytuację na swoim terenie oraz patrole samochodowe monitorujące stan lasu. Dostrzegalni na terenie nadleśnictwa nie ma, natomiast wykorzystywane są informacje z tego rodzaju urządzeń zlokalizowanych na terenie sąsiednich obiektów.

Nadleśnictwo wyposażone jest w sprzęt do gaszenia pożarów. Na jego terenie rozmieszczone są trzy bazy sprzętu przeciwpożarowego. Bazy te ulokowane są po jednej w każdym obrębie, możliwie blisko jego środka. Wyposażone są w corocznie konserwowany sprzęt gaśniczy. Obszar nadleśnictwa posiada sieć dojazdów pożarowych (65 szt.) oraz punktów czerpania wody (28 szt.) w celu zaopatrzenia wodnego samochodów gaśniczych. Funkcjonuje tu także dobrze zorganizowana łączność bezprzewodowa oparta o telefonię komórkową oraz łączność krótkofalową mająca na celu szybkie reagowanie w przypadku wystąpienia pożaru.

Należy przyjąć, że zagrożenie pożarowe nie ma znaczącego negatywnego oddziaływania na środowisko leśne na terenie Nadleśnictwa Giżycko.

II. Zagrożenia abiotyczne

Do najczęściej występujących zagrożeń abiotycznych należą:

• czynniki atmosferyczne: termiczne (ciepłe zimy, niskie temperatury, późne i wczesne przymrozki, upalne lata), wilgotnościowe (deficyt opadów, obfity śnieg), wiatr (huragany, niekorzystny kierunek wiatrów),
• deficyt wilgotności, spadek poziomu wód gruntowych, zagrożenia wynikające z właściwości gleb (gleby piaszczyste, grunty porolne).

Czynniki atmosferyczne

Największym potencjalnym zagrożeniem dla lasów Nadleśnictwa Giżycko jest ryzyko wystąpienia huraganowych wiatrów. Obserwuje się tu co kilka lat występowanie takich zjawisk, na szczęście o niewielkim zasięgu występowania szkód. Zdarzenia takie miały miejsce w roku 2007 i 2016, stąd znaczące zwiększenie pozyskania drewna z użytków przygodnych. Poza silnymi wywalającymi wiatrami drzewostany Nadleśnictwa Giżycko co kilka lat cierpią od zalegającej okiści - mokrego przymarzającego śniegu, łamiącego gałęzie i całe drzewa.

W związku z wystąpieniem wywalających wiatrów w latach 2007 i 2016 wyróżnia się w tym czasie znaczny wzrost pozyskania użytków przygodnych, kolejno: 42 253,94 m³ w 2007 roku i 47 065,35 m³ w 2016 roku (do 30.09.). W 2008 roku także zaobserwowano zwiększone pozyskanie posuszu, złomów i wywrotów (29 518,75 m³) spowodowane naruszenie systemów korzeniowych - następstwo silnych wiatrów. Nieco mniejsze szkody od wiatrów odnotowano jeszcze w 2013 roku. W sumie, w ciągu ostatniego 10-lecia pozyskano 219 261,76 m³ drewna z użytków przygodnych (w tym 165 403,48 m³ drewna iglastego i 53 858,28 m³ drewna liściastego).

Na pozyskanie drewna z cięć przygodnych wpływa również cykliczne występowanie suszy w okresie wiosenno-letnim oraz obniżenie lustra wody gruntowej. Ważnym czynnikiem mającym wpływ na gospodarkę leśną są też przymrozki wczesne i późne. Groźne mogą także okazać się też długotrwałe susze.

Gleby porolne

Główne cechy drzewostanów powstałych w przeszłości na gruntach porolnych wynikają z uproszczonej struktury gatunkowej, wiekowej, wysokościowej oraz specyficznych warunków glebowo-siedliskowych. Obecne zalesienia gruntów porolnych cechują się już rozbudowanymi składami gatunkowymi zakładanych upraw, wynikającymi z typu siedliskowego lasu.

Znaczna część gruntów dawniej użytkowanych rolniczo zalesiona została w przeszłości sosną, bez względu na potencjalne możliwości siedliska. Przyczynia się to do pojawiania ognisk korzeniowca wieloletniego (Heterobasidion annosus) i opieńki miodowej (Armillaria mellea). Uprawy i młodniki na gruntach porolnych są też miejscami atakowane przez grzyby z rodzaju osutka (Lophodermium sp.). Chorobom powodowanym przez grzyby patogeniczne towarzyszy cały zestaw szkodników owadzich, zwłaszcza szeliniaka, zakorków, zmienników, przypłaszczka, zwójki sosnowej, tycza cieśli i innych.

Drzewostany na gruntach porolnych w Nadleśnictwie Giżycko (stan na 01.01.2017 r.):

• obręb Giżycko - 2 683,05 ha co stanowi^*(41,80% pow.)
• obręb Ryn - 3 837,64 ha co stanowi^*(52,97% pow.)
• obręb Orzysz - 2 374,27 ha co stanowi^*(31,42% pow.)
• Nadleśnictwo Giżycko - 8 894,96 ha co stanowi*(41,92% pow.)

^*w odniesieniu do powierzchni leśnej zalesionej

Powierzchnia drzewostanów na glebach porolnych, w odniesieniu do powierzchni nadleśnictwa jest znaczna i może stanowić zauważalny problem w kwestii zdrowotności drzewostanów.

Celem zachowania dobrej zdrowotności i naturalnej odporności lasów jest poświęcenie szczególnej uwagi właściwemu stanowi sanitarnemu lasu. Poniżej przedstawione są grupy uszkodzeń lasu i działania im zapobiegające.

III. Zagrożenia biotyczne

Do najczęściej występujących zagrożeń biotycznych należą:

• niewłaściwa lub uproszczona struktura drzewostanów (niedostosowany do siedliska skład gatunkowy drzewostanów, monokultury i gatunki obce),
• szkodniki owadzie (pierwotne, wtórne i nękające),
• grzybowe choroby infekcyjne,
• nadmierna liczebność i niewłaściwa struktura populacji zwierząt roślinożernych,
• podtopienia powodowane przez bobry.

Struktura drzewostanów

Formy degradacji ekosystemu leśnego

Do podstawowych form degradacji ekosystemu leśnego należy pinetyzacja i neofityzacja.

Borowacenie
Borowacenie (pinetyzacja) występuje w drzewostanach na siedliskach borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów. W zależności od udziału sosny lub innych gatunków iglastych w górnej warstwie drzew wyróżniono borowacenie:

• słabe, jeśli udział gatunków iglastych w składzie gatunkowym wynosi ponad 80% powierzchni na siedliskach borów mieszanych, 50-80% na siedliskach lasów mieszanych i do 30% na siedliskach lasów,
• średnie, jeśli udział gatunków iglastych przekracza 80% na siedliskach lasów mieszanych i wynosi 30-60% na siedliskach lasów,
• mocne, jeśli udział gatunków iglastych w składzie gatunkowym siedlisk lasów wynosi ponad 60%.

Zamieszczone poniżej dane wskazują, że na terenie nadleśnictwa dominują drzewostany, w których stwierdzono słabe borowacenie - 44,3% powierzchni leśnej zalesionej. Pinetyzacja mocna występuje jedynie na 3,3% areału.

Tabela. Zestawienie powierzchni (ha) wg form borowacenia na gruntach leśnych zalesionych w Nadleśnictwie Giżycko.

Neofityzacja
Neofityzacja, czyli wnikanie lub wprowadzanie gatunków obcego pochodzenia do składu gatunkowego drzewostanów, jest formą degeneracji miejscowej biocenozy. Rozprzestrzenianie obcych gatunków na nowych terenach może mieć charakter inwazyjny. Istnieje więc prawdopodobieństwo zagrożenia dla rodzimych gatunków, siedlisk i ekosystemów. Gatunek obcy (geograficznie) jest to gatunek występujący poza swoim naturalnym zasięgiem w postaci osobników lub zdolnych do przeżycia: gamet, zarodników, nasion, jaj lub części osobników, dzięki którym mogą one rozmnażać się. Definicja ta jest zgodna z definicją przejętą w aktach wykonawczych Konwencji o Różnorodności Biologicznej. Gatunki obce dzielimy na zawleczone i introdukowane. Te pierwsze to takie, które sprowadzono na teren Polski czy Europy bez kontroli człowieka. Natomiast gatunki obce introdukowane, były celowo sprowadzane, jako formy ozdobne, dla wzbogacenia składu gatunkowego w lasach lub ze względu na inne pożądane cechy. Niektóre gatunki sprowadzono do Polski w bardzo odległych czasach.

W Nadleśnictwie Giżycko gatunkami, które zostały wprowadzone do drzewostanów lub samoistnie wnikają do lasu, w wyniku wcześniejszego nasadzenia tych gatunków w parkach, przy drogach itp. są: robinia akacjowa, daglezja zielona, dąb czerwony, jodła pospolita, kasztanowiec biały, klon jesionolistny, orzech czarny, sosna Banksa, sosna czarna, sosna smołowa, sosna wejmutka, żywotnik olbrzymi, żywotnik zachodni i czeremcha amerykańska.

Robinia akacjowa Robinia pseudoacacia występuje w 3 wydzieleniach drzewostanowych z udziałem, w 68 pojedynczo i miejscami, w 24 jako podszyt, a w 4 wydzieleniach na gruntach nieleśnych jako zadrzewienia.
Daglezja zielona Pseudotsuga menziesii występuje miejscami lub pojedynczo w 7 wydzieleniach, a w 2 jako przestoje.

Dąb czerwony Quercus rubra występuje w składzie w 63 wydzieleniach, miejscami lub pojedynczo w 711 wydzieleniach, w 25 jako II piętro lub podrost, w 145 funkcjonuje jako podszyt, w 10 jako przestoje, a w 4 wydzieleniach na gruntach nieleśnych jako zadrzewienia.

Jodła pospolita Abies alba występuje w składzie drzewostanu w 1 wydzieleniu, miejscami lub pojedynczo w 11 wydzieleniach, a w formie przestoi w 6.

Kasztanowiec biały Aesculus hippocastanum występuje miejscami lub pojedynczo w 25 wydzieleniach, w 2 jako przestoje, w 1 jako podszyt i w 3 wydzieleniach na gruntach nieleśnych, jako zadrzewienie.

Klon jesionolistny Acer negundo występuje z udziałem w 2 wydzieleniach, miejscami lub pojedynczo w 53, w 1 miejscami w II piętrze, w 11 jako podszyt, a w 6 wydzieleniach na gruntach nieleśnych jako zadrzewienia.

Orzech czarny Juglans nigra występuje w podszycie w 2 wydzieleniach.

Sosna Banksa Pinus banksiana występuje w składzie drzewostanu w 2 wydzieleniach i pojedynczo lub miejscami w 3 wydzieleniach.

Sosna czarna Pinus nigra występuje pojedynczo w 1 wydzieleniu.

Sosna smołowa Pinus rigida występuje pojedynczo lub miejscami w 2 wydzieleniach.

Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem

W celu oceny stopnia zgodności składu gatunkowego drzewostanu z siedliskiem a właściwie z przyjętym typem drzewostanu (TD), wyróżnia się dwie grupy drzewostanów:

• uprawy i młodniki, które porównuje się z orientacyjnym składem gatunkowym upraw, przyjętym w poprzednim planie urządzenia lasu,
• pozostałe drzewostany, które porównuje się z TD - jako wzorcami - ustalonymi podczas KZP zgodnie ze wskazaniami zapisanymi w § 23 IUL.

W grupie drzewostanów (poza uprawami i młodnikami), wyróżnia się 3 stopnie zgodności z typem drzewostanu:

1. stopień 1 - skład gatunkowy jest zgodny z TD, jeżeli gatunek główny TD jest gatunkiem panującym i w składzie gatunkowym ocenianego drzewostanu występują również pozostałe gatunki TD, zaś suma udziałów występujących gatunków TD stanowi, co najmniej 50% składu gatunkowego tego drzewostanu (przy ocenie uwzględnia się również II piętro oraz podrost w KO - proporcjonalnie do ich udziału w składzie drzewostanu),
2. stopień 2 - skład gatunkowy jest częściowo zgodny z TD, jeżeli gatunek główny TD jest gatunkiem panującym w drzewostanie a nie jest spełniony któryś z pozostałych warunków określonych pod literą „a”, jak również gdy gatunek główny występuje w ocenianym drzewostanie i wraz z pozostałymi gatunkami TD stanowią, co najmniej 50% składu gatunkowego tego drzewostanu (przy ocenie uwzględnia się również II piętro oraz podrost w KO - proporcjonalnie do ich udziału w składzie drzewostanu),
3. stopień 3 - skład gatunkowy jest niezgodny z TD, jeśli nie są spełnione warunki określone pod literą „b”.

Tabela. Zestawienie powierzchni drzewostanów nadleśnictwa w stopniach zgodności składu gatunkowego z siedliskiem.

Drzewostany zgodne z typem siedliskowym lasu zajmują w Nadleśnictwie Giżycko 49,6% powierzchni leśnej zalesionej. Drzewostanów częściowo zgodnych z siedliskiem jest podobna ilość - 45,6% powierzchni, a niezgodnych z siedliskiem tylko 4,8%.

Szkodniki owadzie

Stan zdrowotny lasów jest przedmiotem stałej obserwacji i oceny przez służby terenowe nadleśnictwa i aparat kontrolny Lasów Państwowych. 

Szkodniki owadzie uszkadzają aparat asymilacyjny, pędy i systemy korzeniowe drzew. Powodują przez to zakłócenia procesów fizjologicznych, które w razie utrzymywania się presji przez długi okres mogą doprowadzić do zahamowania wzrostu, a nawet śmierci rośliny. Szkodniki owadzie można podzielić na dwie podstawowe grupy: szkodniki pierwotne - atakujące drzewa zdrowe, nie osłabione przez inne czynniki stresowe i szkodniki wtórne, zasiedlające przede wszystkim drzewa osłabione, chore i zamierające, niezdolne do odparcia inwazji.

Aby przeciwdziałać powstawaniu szkód systemów korzeniowych w szkółkach i na uprawach przeprowadzana jest kontrola: zapędraczenia gleby w szkółkach, na powierzchniach przeznaczonych do zalesienia i odnowienia. Gdy występuje zagrożenie stosuje się preparaty odstraszające lub zwalczające owady.

Działania zmierzające do ograniczenia szkód w starszych uprawach i młodnikach głównie od szeliniaka sosnowca (Hyliobus abietis), który wyrządza szkody żywiąc się łykiem i igliwiem, rozpoczyna się poprzez ograniczenie jego bazy rozmnożeniowej w efekcie stosując biopreparat zawierający grzybnię Phlebiopsis gigantea, powodującą rozkład pni ściętych drzew. Kontrolę występowania i zwalczania prowadzi się przez wykładanie pułapek klasycznych w dołkach chwytnych a następnie wykładanie wiązek cetyny potraktowanej insektycydem w sytuacji zwiększonego pojawu szkodnika.

W starszych drzewostanach przeprowadza się kontrolę pojawu szkodników pierwotnych. Prowadzi się tam, gdzie masowy pojaw w ubiegłych stuleciach spowodował znaczne szkody w lasach. Kontrola ogranicza się do: obserwacji intensywności lotu motyli brudnicy mniszki (Lymantria monacha), obserwacji drzewostanów dębowych a przede wszystkim do jesiennych poszukiwań szkodników pierwotnych sosny takich jak: strzygonii choinówki (Panolis flammea), barczatki sosnówki (Dendrolimus pini), paprocha cetyniaka (Bupalus piniarius), osnui gwieździstej (Acatholyda posticalis) i boreczników (Diprionidae), zimujących w glebie.

Następstwem występowania szkodników pierwotnych bądź osłabienia drzew przez czynniki abiotyczne (pożary, czynniki atmosferyczne, zakłócenia stosunków wodnych), jest występowanie szkodników wtórnych. Zwalczanie, zwłaszcza kornika drukarza (Ips typographus), polega na stosowaniu metod mających na celu ograniczenie populacji. W Nadleśnictwie Giżycko stosuje się pułapki klasyczne, przy jednoczesnym odławianiu chrząszczy w pułapki feromonowe, wyszukiwane są także i usuwane drzewa trocinowe.

Systematyczne wywieszanie budek lęgowych oraz zimowe dokarmianie ptaków wspomaga zachowanie stabilnych układów troficznych w ekosystemach leśnych.

Poniższa tabela zawiera zakres czynności jakie były wykonane w celu zwalczania szkodników owadzich.

Tabela. Czynności z zakresu zwalczania szkodliwych owadów w minionym 10-leciu w Nadleśnictwie Giżycko.

^* - wielkości planowane

Działania zmierzające do ograniczenie szkód od ryjkowcowatych, a szczególnie szeliniaka sosnowca w Nadleśnictwie Giżycko było prowadzone na powierzchni od 51,27 ha (w roku 2011) do 8,96 ha (w roku 2015), z wyłączeniem roku 2009, kiedy nie były prowadzone żadne działania w tym zakresie. W warunkach nadleśnictwa skuteczną metodą ochrony przed szeliniakiem na siedliskach borowych jest przelegiwanie zrębów, lecz żyźniejsze siedliska wymagały zastosowania innych rozwiązań. Stosowaną metodą było chemiczne zabezpieczanie sadzonek przez zamaczanie w roztworze insektycydu, a na uprawach stosowano głównie metody klasyczne, np. dołki chwytne. Po stwierdzeniu szczególnego zagrożenia stosowano wykładanie wiązek cetyny potraktowanych insektycydem dopuszczonym przez FSC. Działania te wystarczają by skutecznie zredukować występowanie ryjkowcowatych.

Zwalczanie szkodników wtórnych polega na stosowaniu metod mających na celu rozrzedzenie ich populacji. W Nadleśnictwie Giżycko stosowano pułapki klasyczne w ilościach od 1320 szt. (rok 2007) do 471 szt. (rok 2015) przy równoległym użyciu pułapek feromonowych w ilości od 715 szt. w 2007 roku do 330 w roku 2013. Wyraźnie widoczna jest tendencja malejąca. Wyszukiwanie i uprzątanie drzew trocinkowych w przeciągu 10-lecia kształtowało się na wyrównanym poziomie. Wyjątkiem były lata 2009-2011 kiedy to zaobserwowano znaczący wzrost dynamiki populacji szkodników wtórnych spowodowany zachwianiem odporności drzewostanów przez panującą suszę.

Na terenie Nadleśnictwa Giżycko w latach 2007-2016 nie wystąpiła żadna gradacja szkodliwych owadów. Dochodziło wprawdzie do incydentalnego, zwiększonego wydzielania się posuszu, lecz zjawisko to nie miało charakteru masowego. W walce z nadmiernym rozmnożeniem się szkodliwych owadów ważnymi sprzymierzeńcami są ptaki. Pozostawianie drzew dziuplastych oraz zimowe dokarmianie ptaków wspomagało zachowanie stabilnych układów troficznych w ekosystemach leśnych. W trakcie omawianego okresu czasowego rozwieszono na terenie nadleśnictwa 630 budek lęgowych.

Szkody powodowane przez choroby grzybowe

W ostatnich latach na terenie nadleśnictwa zanotowano szkody związane z występowaniem grzybów. Grzyby pasożytnicze zasiedlają głównie drzewa okaleczone lub stare i osłabione. Patogeny te powodują deprecjację surowca na pniu. Najdotkliwsze szkody w drzewostanach głównie sosnowych i świerkowych nadleśnictwa wyrządza korzeniowiec wieloletni. Szkody odnotowane zostały głównie na gruntach porolnych, jednak ich wielkość jest akceptowalna i nie zagraża trwałości drzewostanów.

Tabela. Rozmiar czynności z zakresu zwalczania grzybów w minionym 10-leciu w nadleśnictwie – zabiegi profilaktyczne przed korzeniowcem wieloletnim.

W latach 2007-2011 stosowano na terenie Nadleśnictwa Giżycko szczepienie pniaków preparatem PG-IBL w cięciach pielęgnacyjnych i na powierzchniach użytkowanych rębniami. Ogółem do roku 2011 zabiegiem objęto powierzchnię 643,55 ha. Od roku 2012 zrezygnowano ze stosowania preparatu PG-IBL za sprawą certyfikatu FSC. Preparat ten nie został dopuszczony do stosowania w Polsce w ramach przepisów krajowych - nie uzyskał zezwolenia Ministra Rolnictwa. Istnieją, dopuszczone do stosowania preparaty zawierające tą samą substancję czynną, w skład której wchodzą zarodniki Phlebiopsis gigantea (np. Rotstop WP). 

Szkody powodowane przez patogeny grzybowe polegają głównie na osłabieniu lub czasem zabijaniu pojedynczych drzew. Celem ograniczenia powstałych szkód z tytułu występowania pasożytniczych grzybów (opieńki, huby korzeniowej i zastopowania dalszego rozprzestrzeniania się choroby, prowadzi się zabezpieczenia powierzchni przy użycia biopreparatu zawierającego grzybnię grzyba konkurencyjnego w stosunku do grzybów patogenicznych, Phlebiopsis gigantea. Po ścięciu drzewa i nacięciu krzyżowym pniaka, polewa się pniak uprzednio przygotowanym roztworem wodnym z grzybnią. Zabieg ten przeprowadza się w cięciach pielęgnacyjnych i na powierzchniach użytkowanych rębniami.

Zjawisko zamierania dębów

Zamieranie dębów w Polsce obserwuje się od lat czterdziestych ubiegłego wieku. Zjawisko to ma charakter cykliczny i jest związane ze specyficznym układem pogodowym powtarzającym się co kilkanaście lat. Za pierwotną przyczynę choroby uważa się niskie temperatury i niedobór wody, powodujące osłabienie drzew. W „latach suchych” najsilniej cierpią dęby rosnące na żyznych, ciężkich, gliniastych glebach, które uniemożliwiają rozwój głębokich systemów korzeniowych i dotarcie drzewom do wód gruntowych.

Osłabione niedoborem wody drzewa stają się podatne na atak owadzich szkodników wtórnych (głównie opiętka). Kolejnym ogniwem choroby jest zasiedlenie tkanek przez „dobijające” patogeny grzybowe (np. opieńka).

Zalecane działania ochronne:

• zmniejszenie lub rozproszenie ryzyka hodowlanego,
• dostosowanie składu gatunkowego drzewostanów do siedlisk,
• stosowanie przebudowy drzewostanów z wykorzystaniem wielogatunkowej warstwy podszytowej,
• korygowanie planów hodowlanych podczas każdej rewizji urządzeniowej,
• każdorazowe wzbogacanie palety wprowadzanych gatunków liściastych na nizinach np. o klony,
• maksymalne wykorzystywanie lokalnego materiału genetycznego,
• stosowanie przedplonów, kęp gatunków liściastych szybkorosnących, np. z klonu pospolitego, budowanie wielogatunkowych dolnych warstw drzewostanu (rozpraszanie ryzyka hodowlanego),
• przyspieszanie „pędzenia” dębu metodami hodowlanymi poprzez wysadzanie dębu w towarzystwie gatunków konkurencyjnych,
• odnawianie dębu dużymi kępami o luźnej więźbie (rzędy z dębami co 5 m) w otoczeniu gatunków pionierskich i opiekuńczych.

W latach 2007-2016 w ramach cięć sanitarnych pozyskano 9 403 m³ dębu.

Zjawisko zamierania jesionów

Około 20 lat temu obserwowano w Polsce pierwsze przypadki zamierania jesionu na szerszą skalę, można było odnieść wrażenie, że jest to wynik niekorzystnego wpływu czynników abiotycznych, zwłaszcza przymrozków w okresie wiosennym lub niedoboru wody i wysokiej temperatury latem. W takich przypadkach powinno jednak nastąpić po pewnym okresie zmniejszenie nasilenia procesu chorobowego i zamierania drzew tego gatunku. W rzeczywistości można było obserwować zjawisko odwrotne, proces chorobowy jesionów rozszerzał się, obejmując po kilku latach drzewostany w coraz to innych rejonach Polski. Rozprzestrzenianie się choroby jesionów trwa nadal.

Chorują drzewa we wszystkich klasach wieku, niezależnie od zajmowanego siedliska i sposobu odnowienia. U chorych drzew powstają lokalne, z czasem rozszerzające się nekrozy na pędach głównych i gałęziach, co prowadzi do uwiądu liści, zamierania szczytowych odcinków pędów, gałęzi lub całych drzew. Rozpoczęte zostały prace i analizy celem wyjaśnienia przyczyn tego zjawiska. Od początku badań tego procesu stwierdzono, szczególnie licznie w nekrotycznych tkankach, pewien gatunek grzyba, który na podstawie cech morfologicznych zaklasyfikowano do rodzaju Chalara (Kowalski 2007). Dalsze badania taksonomiczne wykazały, że grzyb ten nie może być przyporządkowany do żadnego z dotychczas znanych gatunków w związku z czym został opisany jako nowy gatunek, o nazwie Chalara fraxinea. Grzyb Chalara fraxinea najczęściej stwierdzano na jesionach z objawami więdnięcia, które szczególnie uwidaczniają się w pierwszej połowie okresu wegetacyjnego (Kowalski 2007).

Konieczne jest przeprowadzenie wielu dalszych badań zarówno dotyczących samego grzyba, zasięgu jego występowania, rozmnażania w warunkach naturalnych, sposobów rozprzestrzeniania zarodników, infekcji, inkubacji oraz uwarunkowań przebiegu i nasilenia procesu chorobowego. Rozpoznania te mogą dać dopiero pewne podstawy do rozważań nad możliwościami ochrony jesionów przed chorobą.

W ostatnich kilku latach zjawisko to nasiliło się znacznie, czego efektem jest spadek udziału jesionu w drzewostanach nadleśnictwa. Gatunek ten w nadleśnictwie nie buduje jednorodnych drzewostanów, ale efekt widać wyraźnie porównując udział jesionu jako gatunku panującego. W poprzednim dziesięcioleciu powierzchnia wydzieleń z panującym jesionem wynosiła 109,86 ha, a obecnie jest to 25,33 ha. W latach 2007-2016 pozyskano 10 429 m³ jesionu w ramach cięć sanitarnych.

Zjawisko zamierania dotyczy także innych gatunków liściastych. Najczęściej wymieniane są: olsze, brzozy, topole i wiązy. Ma ono zwykle charakter cykliczny.

Nadmierne występowanie zwierząt roślinożernych

Szkody powodowane przez zwierzynę stanowią problem w utrzymaniu dobrej jakości upraw i młodników w nadleśnictwie. Liczne badania wykazały, że przy dużym przegęszczeniu łowisk, żadne zabezpieczające środki techniczne nie są zadowalająco skuteczne. Dotyczy to również grodzenia upraw i stosowania środków odstraszających, gdyż zwierzyna zmienia tylko miejsce żerowania. Ustalenie na właściwym poziomie stanu dużych roślinożerców prowadzi do zmniejszenia szkód młodego pokolenia lasu. W bezpośrednich działaniach ochronnych w pewnym zakresie mogą być stosowane indywidualne środki zabezpieczające sadzonki przed zgryzaniem i spałowaniem, a więc zabezpieczanie chemiczne repelentami, stosowanie osłonek oraz palikowanie. Jednak w miejscach szczególnie penetrowanych przez zwierzynę jedynym skutecznym zabezpieczeniem jest grodzenie upraw, które powinno być stosowane wszędzie tam, gdzie jest obawa o skuteczność innych metod zabezpieczania. Poza grodzeniem upraw należy stosować metodę biologiczną, w której, między innymi, zagospodarowanie łowisk powinno zmierzać do poprawy bazy żerowej, czyli do zmiany ekologicznego krajobrazu lasu.

Sprawcami największych szkód w drzewostanach Nadleśnictwa Giżycko są bobry i łosie, których udział w szkodach po analizie danych z lat 2007-2016 wyniósł kolejno 43,80% i 29,85%. Głównym rodzajem szkód wyrządzanych przez bobry są podtopienia, w mniejszym zgryzanie i ścinka drzew. Łoś największe szkody powoduje poprzez spałowanie, zgryzanie i łamanie drzewek. Mniejszy udział w szkodach miały jelenie (15,00%) i sarny (10,96%). Głównym rodzajem szkód identyfikowanym z jeleniem i sarną jest zgryzanie pędów szczytowych i bocznych. Pozostałe gatunki zwierząt wykazywane w raportach (dzik, żubr i zając) wyrządziły szkody na 0,39% powierzchni uszkodzonych, co stanowi procent gospodarczo nieistotny w skali całego nadleśnictwa.

Tabela. Szkody spowodowane przez zwierzynę w Nadleśnictwie Giżycko.

Nadmierne pogłowie łosia

W ostatnich latach wzrasta presja zwierzyny na środowisko – rosną szkody. W znacznej mierze jest to spowodowane dużym pogłowiem jeleniowatych, a w szczególności wzrostem populacji łosia, którego liczebność na omawianym terenie szacuje się na 789 sztuk (dane z 2016 r.).

Tabela. Szkody (rodzaj i wielkość) spowodowane przez łosie w Nadleśnictwie Giżycko.

W stosunku do zwierzyny łownej nadleśnictwo posiada narzędzie zmierzające do ograniczenia szkód. Są to zwiększone plany łowieckie i rygorystyczne ich egzekwowanie. W odniesieniu do objętego moratorium łosia, takich narzędzi brak, a szkody z roku na rok rosną i co ważne, są one zupełne (zniszczenie uprawy, młodnika). Coraz więcej środowisk zwraca uwagę na potrzebę opracowania kompleksowej strategii ochrony i gospodarowania populacją łosia w Polsce, która umożliwi także redukcję liczebności tego gatunku.

Szkody powodowane przez zwierzynę płową

Szkody od zwierzyny występują w okresie młodocianym drzewostanów. Obniżają one przydatność hodowlaną i zdrowotną nowego pokolenia drzew leśnych, a w skrajnych przypadkach lokalnie mogą one powodować konieczność powtórnego odnowienia danej powierzchni. Do najistotniejszych czynników zapobiegających szkodom należą: utrzymanie odpowiedniego poziomu zwierzyny płowej, a także odpowiedniej struktury wiekowej i płciowej, właściwe zagospodarowanie poletek łowieckich, stosowanie środków zabezpieczających sadzonki przed zgryzaniem i spałowaniem oraz grodzenie upraw.

Podtopienia powodowane przez bobry

W ostatnich latach, na terenie Polski, nastąpił znaczny wzrost populacji bobra. Dotyczy to również terenu Nadleśnictwa Giżycko. Gatunek ten zasiedlił część terenów wzdłuż większości rzek i mniejszych cieków wodnych, powodując okresowe lub trwałe podtopienia okolicznych terenów. Prowadzi to do zwiększenia ilości wody zgromadzonej w ekosystemie (naturalna retencja). Na takim terenie tworzą się specyficzne warunki umożliwiające bytowanie organizmom związanym z terenami wodno-bagiennymi oraz bytującym na martwym drewnie. Sprzyja to zwiększeniu bioróżnorodności w środowisku leśnym. Obecność bobrów może być zatem w wielu miejscach pożądana.

Nie należy jednak zapominać o szkodach gospodarczych powodowanych przez bobry, które narastają proporcjonalnie do liczebności populacji. Dotkliwe są zwłaszcza wielkopowierzchniowe podtopienia drzewostanów, które powodują ich wypadanie. Obserwuje się też niszczenie upraw i młodników (szczególnie gatunków liściastych) poprzez ścinanie całych drzew. Inwentaryzacje i szacowanie szkód prowadzone przez nadleśnictwo wskazuje, że z roku na rok skala problemu narasta.

Tabela. Szkody (rodzaj i wielkość) spowodowane przez bobry w Nadleśnictwie Giżycko.

Piętrzenie wody na terenach leśnych uniemożliwia gospodarowanie (pozyskanie surowca, odnowienie). Należy zwrócić uwagę na fakt, że zbyt duża liczebność bobrów powoduje niszczenie siedlisk 91D0, 91F0 i 91E0 objętych ochroną w ramach programu Natura 2000. Liczebność bobra europejskiego oraz jego aktualne rozmieszczenie i zagęszczenie wskazuje na pilną potrzebę opracowania zrównoważonego programu zarządzania populacją w skali całego kraju. Jest to szczególnie konieczne w rejonach, gdzie wskaźniki te znacznie przekraczają pojemność ekologiczną dla tego gatunku i mogą być przyczyną lokalnych konfliktów w gospodarce rolnej i leśnej. Projekt taki powinien być poddany konsultacjom społecznym. Zgodnie z art. 56 ust 2 Ustawy o ochronie przyrody, regionalny dyrektor ochrony środowiska może wydać zezwolenie na odstępstwo od zakazu zabijania bobra.

Drzewostany zalane przez bobry nie będą czasowo użytkowane, zaś wylesienia powstałe wskutek podtopienia przeznaczone zostały do naturalnej sukcesji.

Sposoby ograniczania szkód wyrządzanych przez zwierzynę

Grodzenie upraw w Nadleśnictwie Giżycko jest reakcją na gwałtowny wzrost presji jeleniowatych (głównie łosia) na las, zagrażający zachowaniu jego trwałości. Zabezpieczanie upraw, zarówno chemiczne jak i mechaniczne, przed zwierzyną dotyczyło wszystkich odnawianych i zalesianych powierzchni z wyłączeniem nasadzeń brzozą i olszą. Wykonywane było przez okres zagrożenia ze strony jeleniowatych. Zabezpieczenie mechaniczne osłonkami i siatką stosowano by ochronić drzewa przed zgryzaniem i ścinaniem przez bobry. Zabezpieczanie upraw repelentem lub wełną owczą, sumarycznie jest tańsze niż grodzenie – nie zawsze zapewnia jednak osiągnięcie celu hodowlanego. Dlatego przy dużym zagęszczeniu zwierząt jeleniowatych jedynie grodzenie pozostaje skutecznym sposobem zabezpieczenia upraw.

Tabela. Sposoby i skala ograniczania szkód [ha] powodowanych przez zwierzynę w latach 2007-2016 na terenie Nadleśnictwa Giżycko.

^* - wielkości planowane

Gatunki zwierząt obcego pochodzenia

Gatunki zwierząt obcego pochodzenia, które zagrażają środowisku, to głównie: norka amerykańska Neovison vison i jenot Nyctereutes procyonoides, a od niedawna również szop pracz Procyon lotor. Norka amerykańska powoduje duże straty w lęgach ptactwa wodno-błotnego, poprzez penetrację gniazd. Jenot i szop pracz zagraża ptakom leśnym gniazdującym na ziemi.

Pewnym novum dotyczącym obcych gatunków zwierząt odnotowanym na terenie północno-wschodniej Polski jest szakal złocisty Canis aureus. Jest to gatunek południowoeuropejski mogący konkurować z lisem, który w przeciwieństwie do jenota, czy szopa pracza nie został sztucznie sprowadzone przez człowieka lecz pojawił się wskutek naturalnego poszerzenia zasięgu występowania. Wynika to ze zmian klimatu oraz form użytkowania terenu.
Pierwszych stwierdzeń szakala w Polsce dokonano w 2015 roku, m. in. na terenie Doliny Biebrzy. Jego pojaw na obszarze Nadleśnictwa Giżycko (głównie na terenach nieleśnych) prawdopodobnie jest tylko kwestią czasu i dokładności obserwacji. Niezbędne w tej sytuacji jest określenie statusu prawnego nowego gatunku.

Gatunki roślin obcego pochodzenia

Za najbardziej inwazyjny gatunek rośliny zielnej zagrażający bioróżnorodności runa leśnych siedlisk nadleśnictwa należy uznać niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora. Związany jest przede wszystkim z mezo- i eutroficznymi siedliskami świeżymi i wilgotnymi. Jego dynamika i łanowa forma występowania, eliminująca naturalny pakiet gatunków runa, kreuje obraz zniekształconych fitosocjologicznych zbiorowisk zastępczych.

Z terenami otwartymi (głównie siedliskami nieleśnymi) najczęściej związane są dwa ekspansywne, obce gatunki, wypierające rodzime rośliny z ich naturalnego środowiska. Są to: nawłoć późna Solidago gigantea (występująca najczęściej na eutroficznych siedliskach wilgotnych oraz w miejscach ruderalnych) a także kolczurka klapowana Echinocystis lobata (mało wybredna lecz preferująca aluwia rzeczne). Dynamika ilościowa ich rozwoju powoduje znaczne zubożenie różnorodności runa zbiorowisk naturalnych.

Oprócz obcych gatunków runa, podobnie negatywne oddziaływanie na siedlisko, oraz w tym przypadku drzewostan, mają obce gatunki drzewiaste i krzewiaste.