Kornik drukarz – mały owad o wielkim wpływie na nasze lasy.
Kiedy budzi się z zimowego snu i co decyduje o jego wiosennej aktywności?

Kornik drukarz (Ips typographus) zimuje najczęściej w stadium larwy lub imago (osobnika dorosłego) w ściółce leśnej, pod korą powalonych drzew lub w dolnej części pni drzew stojących. W tym okresie jego aktywność metaboliczna jest znacznie spowolniona.

Gdy temperatura wzrośnie i utrzymuje się na odpowiednim poziomie:

• Osobniki dorosłe (imago) opuszczają swoje zimowiska i rozpoczynają rójkę, czyli lot w poszukiwaniu nowych drzew żywicielskich. Róję zwykle poprzedza okres żerowania regeneracyjnego pod korą drzewa, w którym zimowały.
• Larwy, które przezimowały, wznawiają żerowanie w łyku drzewa.

Ważne aspekty związane z temperaturą i aktywnością kornika drukarza:

• Termin rójki: Temperatura ma bezpośredni wpływ na termin rozpoczęcia rójki. Cieplejsza wiosna przyspiesza ten proces, co może mieć znaczące konsekwencje dla kondycji drzewostanów, szczególnie świerkowych, które są głównym celem ataku tego szkodnika.
• Liczba pokoleń w ciągu roku: Długość okresu wegetacyjnego, na którą wpływa temperatura, determinuje liczbę pokoleń kornika drukarza, które mogą rozwinąć się w danym roku. Cieplejsze lata sprzyjają rozwojowi większej liczby pokoleń, co zwiększa presję na drzewa.
• Geograficzne różnice: Próg temperaturowy i termin aktywności kornika drukarza mogą się nieco różnić w zależności od regionu geograficznego i panujących tam warunków klimatycznych.

Podsumowując:

W jakich miesiącach kornik drukarz atakuje drzewa i jak przebiega jego roczny cykl życia?

Oto orientacyjny harmonogram aktywności tego szkodnika, pamiętajmy jednak, że rzeczywiste terminy mogą się różnić w zależności od aktualnych warunków pogodowych w danym roku i regionie:

Kalendarium aktywności kornika drukarza (Ips typographus) – zależność od temperatury (orientacyjne dla warunków klimatycznych Polski, np. Olsztyna)

Wczesna wiosna (marzec - kwiecień)

• Temperatura: Średnie dobowe temperatury oscylują w okolicach 5-10°C, z możliwymi przymrozkami.
• Aktywność kornika: Korniki (larwy i imagines) pozostają w zimowym spoczynku w ściółce, pod korą powalonych drzew lub w dolnej części pni drzew stojących. Ich aktywność metaboliczna jest minimalna. Pod grubą warstwą ściółki i pod korą drzew trwa jeszcze zimowy sen korników. Choć pierwsze cieplejsze promienie słońca mogą delikatnie podnosić ich temperaturę ciała, do prawdziwego przebudzenia jeszcze daleko.
• Zależność od temperatury: Brak aktywności lotnej. Wzrost temperatury powyżej progu 10°C może powodować stopniowe zwiększanie aktywności fizjologicznej, ale nie prowadzi jeszcze do rójki.

• Temperatura: Średnie dobowe temperatury regularnie przekraczają 15°C, z okresami utrzymywania się powyżej 18-20°C przez kilka dni.
• Aktywność kornika:
• Rójka pierwszego pokolenia: Przy utrzymujących się temperaturach powyżej 16-20°C, imagines opuszczają zimowiska i rozpoczynają rójkę w poszukiwaniu nowych drzew żywicielskich (głównie osłabionych świerków). Szczyt rójki zwykle następuje kilka dni po osiągnięciu odpowiednich temperatur. Gdy tylko termometry pokażą upragnione 16-20 stopni Celsjusza utrzymujące się przez kilka dni, w lasach rozlegnie się cichy szum – to rójka pierwszego pokolenia korników. Samce, niczym pierwsi osadnicy, szukają osłabionych świerków, by rozpocząć budowę swoich komór godowych i zwabić samice.
• Zasiedlanie drzew: Samce inicjują chodniki pod korą, a następnie wabią samice feromonami. Następuje kopulacja i składanie jaj.
• Rozwój larw: Z jaj wylęgają się larwy, które żerują w łyku, tworząc charakterystyczne chodniki.
• Zależność od temperatury: Temperatura jest kluczowym inicjatorem rójki. Im szybciej i dłużej utrzymują się wysokie temperatury, tym wcześniejsza i intensywniejsza może być rójka. Ciepła pogoda sprzyja szybkiemu rozwojowi larw.

• Temperatura: Średnie dobowe temperatury często przekraczają 20°C.
• Aktywność kornika:
• Wylot młodych imagines pierwszego pokolenia: Po przepoczwarzeniu się larw, młode imagines opuszczają zasiedlone drzewa i mogą przystąpić do rójki drugiego pokolenia, szczególnie jeśli warunki temperaturowe są nadal sprzyjające. W cieple letnich dni cykl życia kornika nabiera tempa. Młode imagines opuszczają drzewa, dając początek kolejnemu pokoleniu. Jeśli lato jest upalne, może dojść nawet do rozwoju trzeciego pokolenia, zwiększając presję na drzewostany.
• Rójka drugiego pokolenia (częściowa lub pełna): Jeśli temperatura utrzymuje się na wysokim poziomie, dochodzi do rójki drugiego pokolenia, zasiedlania kolejnych drzew i rozwoju nowego pokolenia larw. W cieplejsze lata może dojść do częściowej rójki pokolenia siostrzanego (w obrębie tego samego drzewa).
• Żerowanie regeneracyjne: Imagines mogą również prowadzić żerowanie regeneracyjne przed zimą.
• Zależność od temperatury: Wysoka temperatura przyspiesza cykl rozwojowy kornika, umożliwiając rozwój drugiego, a w sprzyjających warunkach nawet częściowo trzeciego pokolenia w ciągu roku.

Jesień (wrzesień - październik)

• Temperatura: Średnie dobowe temperatury stopniowo spadają poniżej 15°C, a następnie poniżej 10°C. Mogą występować przymrozki.
• Aktywność kornika:
• Zakończenie rójek: Aktywność lotna korników ustaje wraz ze spadkiem temperatury poniżej progu aktywności.
• Przepoczwarczanie i przygotowanie do zimy: Larwy późnych stadiów rozwojowych przygotowują się do zimowania. Część imagines również szuka schronienia na zimę w ściółce lub pod korą. Z każdym chłodniejszym dniem aktywność korników słabnie. Larwy intensywnie żerują, gromadząc zapasy na zimę, a dorosłe osobniki szukają bezpiecznych kryjówek pod korą lub w ściółce.
• Zależność od temperatury: Spadek temperatury powoduje zahamowanie aktywności korników i przygotowanie do zimowego spoczynku.

Zima (listopad - luty)

• Temperatura: Średnie dobowe temperatury utrzymują się poniżej 0°C, z okresowymi ociepleniami.
• Aktywność kornika: Korniki (głównie larwy i imagines) znajdują się w stanie zimowego spoczynku (diapauzy) w swoich zimowiskach. Ich aktywność metaboliczna jest minimalna. Podczas mroźnych miesięcy korniki zapadają w stan diapauzy – ich metabolizm zwalnia do minimum, pozwalając im przetrwać trudne warunki aż do nadejścia wiosny.
• Zależność od temperatury: Niskie temperatury utrzymują korniki w stanie spoczynku. Okresowe ocieplenia nie powodują wznowienia aktywności na znaczącą skalę.

Ważne uwagi:

• Ekstremalne warunki pogodowe: Długotrwałe susze osłabiają drzewa, czyniąc je bardziej podatnymi na atak korników, niezależnie od temperatury.
• Lokalne mikroklimaty: Temperatura pod okapem drzewostanu lub na nasłonecznionych stokach może różnić się od ogólnych warunków atmosferycznych, wpływając na lokalną aktywność korników.
• Zmiany klimatu: Obserwowane zmiany klimatu, charakteryzujące się cieplejszymi wiosnami i dłuższymi okresami wegetacyjnymi, mogą prowadzić do wcześniejszych rójek, większej liczby pokoleń w ciągu roku i zwiększonej presji kornika drukarza na drzewostany.
• Wilgotność: Należy pamiętać, że również wilgotność powietrza i gleby wpływa na kondycję drzew i ich podatność na ataki korników. Osłabione suszą drzewa są mniej odporne.

Jak korniki porozumiewają się między sobą?

Komunikacja za pomocą feromonów jest niezwykle ważnym elementem życia kornika drukarza i odgrywa kluczową rolę w jego rozmnażaniu i zasiedlaniu nowych drzew. Oto kilka szczegółów na ten temat:

Rodzaje feromonów i ich funkcja:

U kornika drukarza występuje złożony system komunikacji chemicznej, oparty głównie na feromonach agregacyjnych. Oznacza to, że wydzielane substancje wabią zarówno samice, jak i inne samce, prowadząc do masowego zasiedlania drzewa.

• Feromony inicjujące (wytwarzane przez samce pionierskie):
• Samce, które jako pierwsze odnajdą odpowiednie, osłabione drzewo, wgryzają się w korę i zaczynają drążyć komorę godową. Podczas żerowania wydzielają feromony agregacyjne.
• Głównymi składnikami tych feromonów są związki takie jak ipsdienol i methylbutenol. Proporcje tych składników mogą się różnić i wpływać na specyficzność wabienia.
• Funkcja: Te feromony działają na daleki zasięg, wabiąc do drzewa kolejne samce i samice kornika drukarza z otoczenia. Sygnalizują dostępność odpowiedniego źródła pokarmu i miejsca do rozrodu.
• Feromony wzmacniające i modyfikujące:
• Po przybyciu samic i rozpoczęciu drążenia chodników macierzystych, wydzielane są dodatkowe substancje, które wzmacniają atrakcyjność zasiedlanego drzewa dla innych korników.
• Samice również mogą wydzielać feromony, które modulują skład chemiczny sygnału, wpływając na liczbę przybywających osobników i proporcje płci.
• Antyferomony (feromony hamujące):
• Gdy zasiedlenie drzewa osiągnie odpowiednią gęstość, korniki zaczynają wydzielać antyferomony lub feromony hamujące.
• Funkcja: Te substancje mają za zadanie ograniczyć dalsze naloty korników na to samo drzewo, zmniejszając konkurencję o zasoby pokarmowe i przestrzeń życiową. Przykładem takiego związku jest verbenon.
• Proces komunikacji feromonowej:

1. Wybór drzewa przez samca pionierskiego: Samiec lokalizuje osłabione drzewo, prawdopodobnie przyciągnięty lotnymi związkami organicznymi (np. terpenami) wydzielanymi przez zestresowane drzewo.
2. Wgryzanie i wydzielanie feromonu: Samiec wgryza się w korę i zaczyna drążyć komorę godową, uwalniając feromony agregacyjne.
3. Wabienie innych osobników: Feromony rozprzestrzeniają się w powietrzu, tworząc gradient zapachowy, który przyciąga kolejne samce i samice kornika drukarza.
4. Masowe zasiedlanie: Na drzewie gromadzi się wiele osobników, co umożliwia efektywne przezwyciężenie mechanizmów obronnych drzewa.
5. Komunikacja wewnątrz drzewa: Po kopulacji i rozpoczęciu składania jaj, samice drążą chodniki macierzyste i również komunikują się chemicznie, prawdopodobnie wzmacniając sygnał wabiący lub informując o zajętości danego obszaru.
6. Wydzielanie antyferomonów: Wraz ze wzrostem zagęszczenia korników na drzewie, dochodzi do wydzielania antyferomonów, które zniechęcają do dalszych nalotów.

Znaczenie feromonów:

• Efektywne zasiedlanie drzew: Komunikacja feromonowa umożliwia szybkie i masowe zgromadzenie się korników na osłabionym drzewie, co jest kluczowe dla ich sukcesu rozrodczego.
• Unikanie konkurencji: Antyferomony pomagają w regulacji gęstości populacji na zasiedlonym drzewie, zapobiegając nadmiernej konkurencji o zasoby.
• Wykrywanie i monitorowanie: Syntetyczne feromony kornika drukarza są szeroko stosowane w pułapkach feromonowych do monitorowania populacji szkodnika i prognozowania rójki.
• Metody ochrony lasu: W niektórych przypadkach próbuje się wykorzystywać antyferomony do ochrony drzew poprzez dezorientację korników lub zmniejszenie ich atrakcyjności dla innych osobników.

Podsumowując:

Czy to prawda, że korniki wybierają konkretne drzewa, skupiając się na nich, a inne w okolicy pozostawiają na później?

Dlaczego usuwanie zasiedlonych drzew jest skuteczne?

• Eliminacja źródła rójki: Usuwając drzewa, w których rozwijają się larwy, poczwarki i młode imagines kornika, zapobiegamy wylotowi nowego pokolenia szkodników, które mogłyby zaatakować kolejne, zdrowe drzewa.
• Przerwanie łańcucha feromonowego: Zasiedlone drzewa są źródłem feromonów agregacyjnych, które przyciągają kolejne korniki. Usunięcie tych drzew eliminuje sygnał wabiący, zmniejszając atrakcyjność danego obszaru dla szkodników.
• Ograniczenie lokalnej populacji: Regularne usuwanie ognisk zasiedlenia pomaga w utrzymaniu populacji kornika na niskim poziomie, co zmniejsza ryzyko masowych ataków na zdrowe drzewa.

Kluczowe aspekty skuteczności tej metody:

• Wczesne wykrywanie: Im szybciej zostaną zlokalizowane pierwsze zasiedlone drzewa, tym większa szansa na ograniczenie rozprzestrzeniania się kornika. Wczesne objawy zasiedlenia to m.in.:
• Drobne otwory w korze z wysypującą się mączką drzewną.
• Pojedyncze, brązowiejące igły w górnej części korony.
• Wycieki żywicy (choć drzewa osłabione mogą nie reagować w ten sposób).
• Obecność dzięciołów intensywnie żerujących na pniu.
• Szybka reakcja: Po zlokalizowaniu zasiedlonego drzewa, konieczne jest jego jak najszybsze usunięcie z lasu. Idealnie, zanim wyleci z niego nowe pokolenie korników.
• Właściwe postępowanie z usuniętym drewnem: Usunięte drewno musi zostać przetworzone w sposób uniemożliwiający dalszy rozwój korników i ich rozprzestrzenianie się. Metody te obejmują:
• Okorowanie: Usunięcie kory pozbawia larwy i poczwarki źródła pożywienia i ochrony.
• Przeróbka na tarcicę lub zrębkę: Proces mechaniczny niszczy stadia rozwojowe kornika.
• Spalenie: Jest skuteczną metodą, ale wiąże się z emisją CO₂ i może być niepraktyczne w dużych ilościach.
• Chemiczne zabezpieczenie drewna: Stosowanie insektycydów może zapobiec wylotowi korników z nieprzetworzonego drewna.
• Systematyczny monitoring: Regularne przeglądy lasu w celu wczesnego wykrywania nowych ognisk zasiedlenia są niezbędne dla skuteczności tej metody. Szczególnie ważne jest monitorowanie obszarów sąsiadujących z już usuniętymi drzewami.
• Działania skoordynowane: Skuteczna walka z kornikiem wymaga współpracy między właścicielami lasów, leśnikami i administracją leśną na danym obszarze.

Wyzwania związane z tą metodą:

• Pracochłonność: Wczesne wykrywanie pojedynczych zasiedlonych drzew na dużych obszarach leśnych może być trudne i czasochłonne.
• Koszty: Usuwanie i utylizacja zainfekowanego drewna wiąże się z kosztami.
• Opóźnienia: Jeśli reakcja na wykrycie zasiedlonego drzewa jest zbyt wolna, nowe pokolenie korników może już wylecieć, zmniejszając skuteczność zabiegu.
• Skala gradacji: Podczas masowych gradacji kornika, liczba zasiedlonych drzew może być tak duża, że ich usunięcie staje się logistycznie i ekonomicznie bardzo trudne.

Podsumowując:

Czy zmniejszając zagęszczenie korników, możemy sprawić, że zaatakowane drzewa będą w stanie obronić się same?

To bardzo ciekawe pytanie, które dotyka złożonej interakcji między kornikami a ich żywicielami. Teoretycznie, zmniejszenie zagęszczenia atakujących korników może zwiększyć szanse zaatakowanego drzewa na skuteczną obronę, ale nie jest to gwarancja jego przetrwania.

Oto dlaczego:

Jak drzewa się bronią:

Zdrowe drzewa iglaste, zwłaszcza świerki, posiadają mechanizmy obronne przed atakiem korników, głównie opierające się na żywicy. Gdy kornik wgryza się w korę, drzewo reaguje wyciekiem żywicy, która może zalewać i unieruchamiać szkodnika. Składniki żywicy są również toksyczne dla korników.

Wpływ zagęszczenia korników na obronę drzewa:

• Przełamanie obrony: Masowy atak wielu korników jednocześnie może przeciążyć system obronny drzewa. Wiele wgryzających się owadów narusza ciągłość kanałów żywicznych, uniemożliwiając skuteczne zalewanie wszystkich chodników. Dodatkowo, niektóre gatunki korników, w tym kornik drukarz, wydzielają enzymy i grzyby symbiotyczne, które osłabiają system odpornościowy drzewa i ułatwiają im żerowanie.
• Wykorzystanie osłabienia: Osłabione drzewa mają ograniczoną zdolność do produkcji i transportu żywicy, co czyni je bardziej podatnymi na atak nawet mniejszej liczby korników.

Dlaczego zmniejszenie zagęszczenia może pomóc:

• Mniejsza presja: Mniejsza liczba atakujących korników oznacza mniejszą liczbę miejsc naruszenia kory i mniejsze obciążenie dla systemu obronnego drzewa.
• Większa szansa na zalanie: Przy mniejszej liczbie równocześnie drążonych chodników, drzewo ma większą szansę na skuteczne zalanie żywicą poszczególnych korników.
• Ograniczenie rozprzestrzeniania się grzybów: Mniejsza populacja korników może oznaczać wolniejsze rozprzestrzenianie się grzybów symbiotycznych, które wspomagają żerowanie korników i osłabiają drzewo.

Dlaczego nie jest to gwarancja wyzdrowienia:

• Poziom uszkodzeń: Nawet jeśli atak zostanie ograniczony, drzewo mogło już doznać znacznych uszkodzeń w łyku, co utrudnia transport wody i składników odżywczych.
• Osłabienie drzewa: Jeśli drzewo było już wcześniej silnie osłabione, nawet zmniejszona presja korników może być dla niego zbyt dużym obciążeniem. Jego zdolność do regeneracji może być ograniczona.
• Infekcje wtórne: Uszkodzone przez korniki drzewa są bardziej podatne na infekcje grzybowe i ataki innych szkodników, które mogą ostatecznie przyczynić się do ich śmierci.
• Lokalne warunki: Stresujące warunki środowiskowe, takie jak susza, mogą dodatkowo osłabić drzewo i zmniejszyć jego szanse na regenerację, nawet przy zmniejszonej liczbie korników.

Podsumowując:

Słowniczek pojęć związanych z kornikiem drukarzem (Ips typographus)

• Rójka: Okres w życiu owadów, w tym kornika drukarza, kiedy dorosłe osobniki (imagines) opuszczają swoje dotychczasowe miejsca rozwoju (np. zimowiska lub zasiedlone drzewa) i aktywnie latają w poszukiwaniu partnera do rozrodu oraz nowych miejsc do zasiedlenia (drzew żywicielskich). Rójka kornika drukarza jest silnie uzależniona od temperatury.
• Feromony: Chemiczne substancje sygnałowe wydzielane przez organizmy, w tym owady, które służą do komunikacji między osobnikami tego samego gatunku. U kornika drukarza feromony odgrywają kluczową rolę w wabieniu innych osobników do zaatakowanego drzewa (feromony agregacyjne) oraz w ograniczaniu dalszych nalotów (antyferomony).
• Zasiedlanie: Proces wnikania korników (zazwyczaj dorosłych osobników) pod korę drzewa żywicielskiego w celu żerowania i rozmnażania się. Samce pionierskie inicjują zasiedlanie, a następnie wabią samice feromonami.
• Imago (liczba mnoga: imagines): Dorosła, ostateczna forma rozwoju owada po przejściu przez stadia larwalne i poczwarki. To stadium jest zdolne do rozmnażania się i lotu (w przypadku kornika drukarza – rójki).
• Larwa: Jedno z niedojrzałych stadiów rozwoju owada, które występuje po wylęgnięciu się z jaja, a przed przeobrażeniem się w poczwarkę. Larwy kornika drukarza są beznogie i żerują w łyku drzewa, drążąc chodniki.
• Poczwarka: Stadium rozwoju owada, w którym dochodzi do przeobrażenia larwy w dorosłą formę (imago). Poczwarka jest zazwyczaj nieruchoma i chroniona.
• Łyko: Wewnętrzna warstwa kory drzewa, znajdująca się między korą właściwą a drewnem (twardzielem i bielem). Zawiera tkanki przewodzące, odpowiedzialne za transport asymilatów (produktów fotosyntezy). Jest głównym źródłem pokarmu dla larw kornika drukarza.
• Chodniki: Korytarze drążone w łyku drzewa przez żerujące larwy i dorosłe korniki. Charakterystyczny kształt i układ chodników (np. chodniki macierzyste i larwalne) są często pomocne w identyfikacji gatunku szkodnika.
• Drzewo żywicielskie: Gatunek drzewa, który jest atakowany i wykorzystywany jako źródło pokarmu i miejsce do rozwoju przez dany gatunek szkodnika (w przypadku kornika drukarza jest to głównie świerk).
• Gradacja (kornika): Okres masowego występowania i rozmnażania się danego szkodnika, prowadzący do znacznego wzrostu jego populacji i często do poważnych szkód w drzewostanach.
• Cięcia sanitarne: Usuwanie z lasu drzew chorych, uszkodzonych lub zasiedlonych przez szkodniki (takich jak kornik drukarz), w celu ograniczenia rozprzestrzeniania się zagrożenia na zdrowe drzewa.
• Pułapki feromonowe: Urządzenia stosowane do monitorowania i odławiania owadów, wykorzystujące syntetyczne feromony wabiące. W przypadku kornika drukarza służą do określania terminu i intensywności rójki oraz do ograniczania lokalnej populacji.
• Antyferomony (feromony hamujące): Substancje chemiczne wydzielane przez owady, które powodują unikanie lub zmniejszają atrakcyjność danego miejsca dla innych osobników tego samego gatunku. U kornika drukarza służą do regulacji gęstości zasiedlenia drzew.
• Degree-days (sumy temperatur efektywnych): Metoda obliczania skumulowanego ciepła powyżej określonego progu temperaturowego, wykorzystywana do przewidywania rozwoju fenologicznego organizmów, w tym owadów takich jak kornik drukarz (np. terminu rójki).